Jumat, 17 Oktober 2008

TATA BAHASA BANJAR

Oleh : Arsyad Indradi

Bahasa Banjar dipergunakan oleh Suku Banjar yang mendiami hampir seluruh Wilayah Provinsi Kalimantan Selatan.Bahkan tersebaar secara luas sampai ke daerah – daerah pesisir Kalimantan Tengah , Kalimantan Timur, Sumatera seperti di Muara Tungkal, Sapat dahn Tembilahan juga di daerah – daerah Negara Malaysia. Bahasa Banjar ini dibawa oleh perantau orang – orang Banjar.
Bahasa Banjar mempunyai dua dialek, yaitu :

1. Dialek Bahasa Banjar Kuala, yang umumnya dipakai oleh penduduk sekitar Banjarmasin, Martapura dan Pelaihari.

2. Dialek Bahasa Banjar Hulu, seperti di daerah – daerah Tapin, Hulu Sungai Selatan, Hulu Sungai Tengah, Hulu Sungai Utara, Balangan dan Tabalong.

Perbedaan ini dapat dilihat dari :

1. Perbedaan kosa kata seperti :

Banjar Kuala ................... . Banjar Hulu
kawa .................................. hingkat = dapat
mau ................................... hakun = mau, ingin
gasan ............................... . hagan = untuk, buat
jalan .................................. lalah, jaap = jalan
pingkut .............................. cakut = pegang
gusang ............................. . hangit = hangus
pangasit ............................ pamalar = kikir
timpas ............................... tungkih = bacok
unda .................................. aku = saya
nyawa ............................... ikam = kamu

2. Perbedaan pengucapan fonem, seperti :

Banjar kuala .................. Banjar Hulu
gemet ............................. gimit, gamat = perlahan, pelan
ember ............................. imbir = ember
harit ................................ arit = tahan
longor .............................. lungur (sulah ) = botak
cocok ............................... cucuk = sesuai
kawan .............................. kawal = teman
kenceng ........................... kincing = periuk
hancap ............................. ancap = cepat
bangkak ( buris ) ........ ... bungkak = besar ( perut )
lelongkong ....................... lalungkang ( jandila ) = jendela
sete .................................. sati = sate
nangapa .......................... nangaa = kenapa,mengapa
siapa ............................. siaa = siapa
barapa ........................... baraa = berapa


VOKAL DAN KONSONAN BAHASA BANJAR

1. VOKAL

A. Vokal Bahasa Banjar Kuala : [ a ],[ i ],[ u ],[ o ],[ e ], [au ], [ ai ], [ ui ]
B. Vokal Bahasa Banjar Hulu : [ a ],[ i ],[ u ],[ au ],[ ai ], [ ui ]

Banjar Kuala --------------------- Banjar Hulu
anyar = baru .................................... hanyar = baru
bulik = pulang .................................. mantuk = pulang
ojor = tua .......................................... indah = tak mau
kempeng = kempis ......................... gucik = pekak,tuli
lapaw = tempeleng ......................... kuntaw = silat
waday = kue .................................... tatay = sanding
buruy = perut besas ....................... tutuy = hantam


2. KONSONAN

Bahasa Banjar Kuala dan Bahasa Banjar Hulu :b,c,d,g,h,j,k,l,m,n,ng,ny,p,r,s,t,w,y
Seperti :
butuh = kemaluan laki-laki
cagat = lurus, tegak
dawir = gantung
ganal = besar
halarat = kenduri, selamatan
julak = sebutan kepada saudara tua ayah
kucik = korek dengan telunjuk
lampah = tapa, semedi
malut = susah diusahakan
naya/niya = ini
ngalih = sulit,sukar
nyiru = tampah
panay = cobek
rujak = tusuk dengan kayu panjang
sidin = beliau
tukuy = datangi
wastu = hanya
yato/yatu = begitu, yaitu


IMBUHAN

Di awal : ma-, mam-, man-,mang-,manga-,many-,ba-,di-,ka-,ta-,sa-,ja-,ca-
maracik, = mengiris halus – halus
mambarakat = membawa pulang ( kenduri, selamatan )
mamparapas = menimbulkan bunyi “ parapas “
mandangar = mendengar
manggarigit = gemas
mangatupat = makan ketupat
manycaracat = meluncur dengan cepat
bakarak = berkerak
dihiga = di samping
rumah = karumah
tasarah = terserah
jawawa = tak bisa
cahakun = tak mau

Di antara : - al -, - am –, - ar -
gitir ..... galitir
kikik ..... kalikik
kakak ..... kalakak
susur ..... salusur
pagut ..... pamagut
patuk ..... pamatuk
rampah ..... rarampah
ragi ..... raragi
kacak ..... karacak
biasanya - al –, - am - berpasangan dengan – an, seperti :
galitiran
pamatukan

Di akhir : -lah, - an, -i, -akan, -alah, ilah
bujur jualah = benar juga
bulikan = pulangan
barii = menyuruh memberi
ambiliakan = ambilkan
umayalah = wah, kagum,sesal
bulikilah = kembali lagi

Di awal dan di akhir : ma-akan, ma-i, ba-lah, ba-an, di-akan, di-i, ka-an
isi ..... maisiakan,maisii = mengisikan, sedang mengisi
dintu ..... badaintulah = begitulah
ambil ..... baimbayan = bersama-sama
jalan ..... bajalanan = berjalanan
diam ..... didiamakan = melakukan agar diam
sarik ..... disariki = dimarahi
rumah ..... karumahan = mengajak agar datang ke rumah

Ada proses morfofonemik pada awalan ma-, pa-an terjadi nasalisasi luluhnya t,k,s,p seperti :
tukar ..... manukar
kukus ..... mangukus
sapu ..... manyapu
pupur ..... mamupuri
kajung ..... pangajungan

karas ..... pangarasan


PERULANGAN ( REDUPLIKASI )

Perulangan sebahagian suku depan berawal konsonan ditambah ibuhan –an,ba-an,ka-an, seperti :
puhun ..... pupuhunan
rumah ..... rurumahan
kuda ..... kukudaan
bungul ..... bubungulan
tarus ..... batatarusan
pintar ..... kapipintaran

Perulangan sebagian suku depan berawal vokal ditambah ibuhan –an,ba-an, ka-an, seperti :
anak ..... aanakan
angin ..... aanginan
igal ..... iigalan
imit ..... iimitan
ulay ..... uulayan
untung ..... uuntungan
ampih ..... baaampihan
ungah ..... kauungahan

Perulangan seluruh katanya ( utuh ), seperti :
rumah ..... rumah – rumah
datang ..... datang – datang

Perulangan unik, seperti :
lalu-lalang, lalu – liwas, kucang – kirap, hambur – kaut


KATA FUNGSI ( PARTIKEL )

Ada beberapa kata fungsi dalam Bahasa Banjar, seperti :
saling ..... saling habangan = sangat merah
sing ..... sing bungulan = sangat bodoh

Umumnya “ saling “ dan “ sing “ ini selalu berkombinasi dengan “ kada “
seperti : kada saling salawaran = tidak memakai celana sama sekali
kada sing tapihan = tidak memakai sarung sama sekali
- gin ..... akugin = saya pun , saya juga
- pang menyatakan penegas, seperti
ikam pang, babaju pang, nangitu pang, ayu pang, cuba pang, karumah pang dsb.
- ay menyatakan penegas, pembenaran, ragu-ragu, pengharapan, seperti : tambukay, bulikay,pintaray, ikamay, bujuray, tasarudupay inya, kaluay, ambilakanay indahai aku, kadaay mun nitu, tasimpanay dalam dumpit dsb.
- ah perubahan dialek dari - kah ( tanya ), kupikah ---- kupiah, akukah ---akuah
ikamhah ------- ikamah, dsb.
- lah menyatakan permintataan atau suruhan, seperti :
bacarilah, bagagamatlah
- lah sering ditambahkan dengan – ay, seperti
bujur jualahay, damintulahay.
- alah, - alih, - lih sama maksudnya dengan –lah, - kah, seperti :
ikamalah, akualih, bujurlih

Terkadang - alah, - alih, - lih di tambah –ay, seperti :
kaya apaalahay, bujur jualihay, ganalnyalihay
- tih sebagai penguat maksud pada kata depannya, seperti
nangitutih, napangtih
- am menyatakan kelegaan, keluhan, permintaan, seperti :
syukuram mun kaya nangitu, nah hikam kada taambilam, umai iyaam,
imbaham, mun kaya itu pianam harapan kami dsb.

Ada partikel han, ay, ha, ti, anu, lakun, lakunnya, sebagai pelancar, seperti :
han sudah kupadahakan kalu
ay nangkayani halah
kuambil ha mun daintu
mun nangituti aku kada baisi
nainiti sudah talanjur basa
anu hadangi kada tasalah pang
lakun pina pambibisanya
kada baparibasa lakunnya